De volgende episode in het leven van ‘onze’ Jan La Pro speelt zich af op Java, met de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC).

In het Nationaal Archief kun je zoeken op VOC opvarenden, dan krijg je ook de link naar het VOC soldijboek zelf. Daar vind je ook bevestiging dat het gaat om “onze” Jan La Pro, want hij laat zijn soldij de eerste jaren uitbetalen aan zijn moeder, Jozina van Karnebeek (vanaf 1757, dan is zijn vader al overleden).

Na het bij elkaar puzzelen van gegevens uit naamboekjes, notariele stukken, kranten en toevallige vermeldingen in boeken kan ik het volgende verhaal presenteren over Jan’s tijd in Nederlands-Indie – inclusief 2 anekdotes die een inkijkje geven.

Heenreis

De informatie over de heenreis doet je weer realiseren wat voor andere tijden het zijn. Het schip Stralen vertrok op 15 mei 1752, kwam aan bij Kaap de Goede Hoop in september, en arriveerde uiteindelijk op 10 december 1752 in Batavia, wat nu Jakarta is, aan de noordkust van Java. Een reis van bijna 7 maanden, wat nog snel was – soms kon het 9 of 10 maanden duren (en brieven doen er dus net zo lang over).

Eerste jaren van Jan la Pro bij de VOC

Jan la Pro gaat in dienst als korporaal aan boord van het schip Stralen. Bij de uitleg over deze functie staat vermeld: ‘de laagste rang die mag bevelvoeren over een afdeling’. Dat zegt nog niet zoveel. De rest van zijn loopbaan is na te zoeken via het scheepssoldijboek, en vooral ook via de zogenaamde ‘naamboekjes’ die jaarlijks uitgegeven werden, en die je via Google Books makkelijk kunt vinden en doorzoeken.

In augustus 1755 (of mogelijk al vanaf 1753) wordt hij aangesteld als boekhouder en assistent-koopman in Sourabaija (huidige spelling: Surabaya), een havenstad aan de noordoost kust van Java. Zijn soldij gaat dan iets omhoog naar 30 gulden per maand. Dat is niet echt een vetpot, zeker niet voor het milieu waar hij uit komt. Maar het is bekend dat de beambten van de VOC het meeste geld verdienden aan nevenfuncties in de handel en aan corruptie.

Vervolg carriere

In 1764 wordt hij overgeplaatst van Samarang (huidige spelling: Semarang) naar Djokjakarta (huidige spelling: Yogyakarta). Daar wordt hij resident, naast de sultan Hamengkubuwono I (als prins bekend onder de naam Mangkubumi). Een paar jaar later bereikt hij ook de positie van opperkoopman. Hij blijft resident in Djokjakarta tot 1773.

Ik kan dat trouwens niet helemaal rijmen met het soldijboek: daar blijft zijn soldij 30 gulden per maand – terwijl een resident recht zou hebben op 80-100 gulden per maand. En na 1766 stopt de vermelding van soldij. (Misschien dat hij overgeplaatst werd naar een andere VOC-kamer, en dus een ander soldijboek?)

Bij een Nederlandse resident in Nederlands-Indie denk ik gelijk aan Max Havelaar van Multatuli, maar dat speelt 100 jaar later (19e eeuw). Dan is de VOC al lang opgeheven, en is het de Nederlandse overheid die direct de scepter zwaait. Ik denk dat je moet uitkijken met het direct vergelijken van die beschrijving (alsof je 1924 probeert te begrijpen vanuit 2024).

Om meer te lezen over de VOC in Nederlands-Indie, zie aan het eind van deze blog.

Anekdote 1: vogelnestjes

Een bron van inkomsten voor resident Jan La Pro waren vogelnestjes. In het boek The Power of Prophecy (van PBR Carey) staat in de tekst, over een kwestie die speelt jaren nadat Jan Lapro al weer naar Nederland vertrokken is:

“[…] the spacious attic over the throne room, which a previous Dutch Resident had built for storing the highly valuable birds’ nests […]”.

Met in een voetnoot:

“The attic was built by Resident Jan Lapro (in office 1764-1773) specifically for storing birds’ nests […]. According to Pieter Engelhard, half the profits of approximately 30,000 ronde realen […] from the birds’ nests in Yogya were kept by the Resident (thus doubling his official salary) and the rest went to Daendels [gouverneur-generaal vanaf 1807]. […] post 1816, special government inspectors of birds’ nests rocks, ‘opziener der vogelnestklippen’, were appointed.”

Het gaat hier om de eetbare vogelnestjes van bepaalde zwaluwtjes. Eén van de opstellen in het *pak van Sjaalman luidt: ‘Over de vogelnestklippen aan de Javase zuidkust.’ (Max Havelaar, vw i, p. 41) zie de Multatuli encyclopedie van K. Ter Laan. Voor een mooie foto van de nestjes en vogels: zie die van Paul Jones onder deze link.

Anekdote 2: de gundiq

Een gundiq (gundik) is een concubine of maitresse.

In een artikel (van C. Poensen) over de eerste sultan van Yogyakarta, uit een tijdschrift uit 1901:

“Na den heer van der Sluys trad als Resident te Ngajogya de heer Jan Lapro op, dewelke de rang van koopman heeft, […] en schijnt vooralsnog bij den Vorst en Rijksbestierder hoogst bemind te zijn. Zo verhaalt de heer Gouverneur van Ossenberch 13 mei 1765.

[..Dat] tijdens dezen resident een klein voorval te Ngajogya plaats had, naar aanleiding van zijn gundiq, die de Pangeran Demang tot zich had genomen en verborgen gehouden in de desa. Deze vrouw was zeer schoon, en telkens als er bij den resident eene partij gegeven werd, moest zij de pangerans bedienen, hetgeen tot de kennismaking aanleiding had gegeven.

De resident liet haar overal zoeken, maar zij werd niet gevonden. Hij verdacht den Pangeran Natakusuma haar tot zich genomen te hebben, maar deze, erkennende dat hij wel eens met haar gescherscht had, ontkende toch beslist dat hij aan het geval schuldig was; ook toen de resident zeide, dat als hij werkelijk zin in haar had, het maar openhartig moest zeggen, en hij zou haar aan hem afstaan. Ten slotte bleek het dan ook, dat de Pangeran Demang de schuldige was. Toen de sultan daarvan kennis kreeg, was hij zeer boos, en gaf den pangeran gedurende eenige dagen arrest. De resident was daar zeer dankbaar voor, en den Sultan te meer genegen.“

Pangeran is een hoge adellijke titel in de Javaansche adel, vergelijkbaar met het Europese “hertog”, vaak de zoon van een vorst. Pangeran Demang was de tweede onechte zoon van de Sultan, toen 24 a 25 jaar oud.

Terug naar Nederland

In 1773, op 42-jarige leeftijd, neemt Jan La Pro ontslag bij de VOC en keert terug naar Nederland met het schip Overhout. Vertrek uit Batavia op 25 november 1773, aankomst in Nederland op 5 juli 1774. Hij komt schatrijk terug ‘uit de Oost’.

Bij de informatie over de terugreis naar Nederland staat nog een intrigerend zinnetje: er reizen ook twee vrouwelijke slaven mee aan boord. Dit krijgt nog een staartje, daarover de volgende keer meer.

Deze informatie heb ik verzameld na een dag of twee online snuffelen. Er is vast nog meer te vinden bij een bezoek aan een fysiek archief. Maar dat voert weer te ver voor deze blog. Als iemand aanvullende informatie heeft hou ik me zoals altijd aanbevolen.

Verder lezen

• Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde van Nederlandsch-Indië, 1901 [volgno 2], het artikel “Mangkubumi, Ngajogyakarta’s eerste sultan (naar aanleiding van een Javaansch Handschrift)” door C. Poensen: via delpher.nl
• Jogjakarta under Sultan Mangkubumi, 1749-1792 : a history of the division of Java, door M.C. Ricklefs.
• Seer teder beminde Heer Vader en Vrouw Moeder! Brieven van de Groninger familie Fockens in de Oost, 1748-1783. Redactie G.J. Schutte, Uitgeverij Verloren, 2014.

Bronnen

• De VOCsite, beheerd door Jaap van Overbeek.
• Nationaal Archief, VOC soldijboek: Nummer toegang: 1.04.02, inventarisnummer: 14452, folionummer: 149
• Atlas of mutual heritage – het meest complete overzicht documentatie over de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC).
• Genealogische informatie via wiewaswie.nl van het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG).
• Zie verder de links in de tekst.

Afbeeldingen

• Uitgelichte foto: uit de Rijksstudio van het Rijksmuseum, objectnummer NG-1988-26-3. Hutten van een dorp in het Kawigebergte op 8820 voet te Malang. Onderdeel van een groep van 62 foto’s in een doos met het opschrift “Staatsspoorwegen op Java” uit 1888. Fotograaf: anoniem.
• Gezicht op Batavia: Stadhuis van Batavia, rond 1710 gebouwd, nu het Jakarta Historisch Museum. Tekening door Johannes Rach (1770); Publiek domein, wikipedia.
• Plattegrond Java uit 1753, eigendom Koninklijke Bibliotheek. Zie de Atlas of Mutual Heritage voor een versie met hogere resolutie.
• Gezicht op het paleis van de sultan Hamengkubuwono I van Yogyakarta, pentekening door Jan Brandes, 1779-1785. Eigendom Rijksmuseum, geplukt van de Atlas of Mutual Heritage.
• Foto: Zoon van de sultan van Jogjakarta. 1862-1865, te vinden op pinterest.